İyot Eksikliği Nedir?
İyot tiroid hormonlarının üretiminde gerekli olan bir elementtir. İyot vücutta üretilmez, böylece diyetle alınması zorunludur. İyot çeşitli gıdalarda bulunmaktadır (bkz. Tablo 1). Eğer vücudunuzda yeterli iyot yoksa, yeterli tiroid hormonu üretemezsiniz. Bu nedenle iyot eksikliği; tiroid bezinin büyümesine, hipotiroidizme ve gebelik sürecinde iyot eksikliği olan annelerin çocuklarında zeka geriliği nedeni olabilmektedir.
1920’lerden önce, iyot eksikliği Great Lakes, Appalachian, kuzeybatı A.B.D. ve Kanada’nın birçok bölgesinde yaygındı. İyotlu tuzla birlikte iyot eksikliğinin tedavisi bu bölgelerdeki ”guatr kuşağı”nı neredeyse ortadan kaldırdı. Ancak,dünyanın başka birçok bölgesinin diyetlerinde yeterli iyot bulunmamakta ve iyot eksikliği global olarak önemli bir halk sağlığı sorunu olmaya devam etmektedir. Dünyanın yaklaşık %40’ı iyot eksikliği riski altında bulunmaktadır.
Tanı
İyot Eksikliği Tanısı Nasıl Konur?
İyot eksikliği tanısı kişisel değil toplumsal olarak konur. İyot vücuttan idrarla atıldığından, büyük bir toplumda iyot eksikliği tanısını koyabilmek için idrar örneklerinde iyot miktarının ölçülmesi en iyi yöntemdir. Ortalama idrar iyot konsantrasyonunun 50µg/L altında olması iyot eksikliği olarak tanımlanmaktadır (bkz. Tablo 2).A.B.D.’de iyot durumu;çalışmalarda erken 1970’ler ve ve erken 1990’lar arasında idrar iyot düzeylerinin yarı yarıya düştüğü gösterilmesine karşın, son iki onyılda genellikle yeterli olarak korunmuştur. Ancak iyot eksikliği; Avrupa, Afrika ve Asya dahil dünyanın başka birçok bölgesinde büyük bir sorundur.
İyot Nerelerde, Hangi Gıdalarda Bulunur?
İyot doğal olarak toprakta ve deniz suyunda bulunmaktadır. Gıdalarda iyotun bulunma durumu dünyanın çeşitli bölgelerinde farklılık gösterir. A.B.D.’de bireyler diyetlerinde iyotlu sofra tuzu kullanarak (diyetlerinde tuz miktarını kısıtlamaları gerekmediği sürece), iyottan zengin gıdalar tüketerek, özellikle süt ürünleri, deniz ürünleri, et, bazı ekmekler ve yumurta ve iyot içeren multivitamin alarak yeterli iyot sağlayabilmektedirler. Ancak A.B.D.’de gıdalardaki iyot miktarı gıda ambalajlarında belirtilmemekte ve iyot kaynağı olan gıdaları belirlemek zor olmaktadır.
İyot Eksikliği Belirtileri Nelerdir? BELİRTİLER
İyot eksikliğinin tüm belirtileri tiroid bezine olan etkisinden kaynaklanmaktadır:
Guatr – Yeterli iyot olmadığında tiroid; tiroid hormon üretimi talebini karşılayabilmek için devamlı olarak büyür (guatr oluşur). Dünyada tiroid büyümesi ve guatrın en sık nedeni iyot eksikliğidir. Guatrda nodüller meydana gelebilir. Büyük guatrı olan hastalar özellikle yatarken boğulma hissi, yutma veya nefes almada güçlük gibi belirtiler gösterebilir.
Hipotiroidi – Vücut iyot seviyeleri düştükçe, tiroid hormon üretiminde iyot gerekli olduğundan hipotiroidi gelişebilir. Bu A.B.D.’de sık olmasa da, dünyada hipotiroidizmin en sık nedeni iyot eksikliğidir.
Gebelikle ilişkili sorunlar – İyot eksikliği gebe veya emziren kadınlarda özellikle önemlidir. Annede ciddi iyot eksikliği düşük, ölü doğum, erken doğum ve bebeğinde konjenital anormalliklerle ilişkilendirilmiştir. Gebelik sürecinde ciddi iyot eksikliği olan annelerin çocuklarında zeka gerliği ve büyüme, işitme ve konuşmada sorun olabilmektedir. En ağır formunda, normalden az çalışan tiroid kretenizmle (kalıcı beyin hasarı, zeka geriliği, sağırlık, spastisite ve kısa boy ile karakterize bir sendrom) sonuçlanabilir. İyot eksikliğine bağlı konjenital hipotiroidi dünyada, engellenebilir zeka geriliğinin en sık nedenidir. Gebelikte hafif iyot eksiklikleri dahi çocuklarda düşük IQ ile ilişkilendirilebilmektedir.
Tedavi
İyot Eksikliği Nasıl Tedavi Edilir?
Vücunuzda yeterli iyot olduğunu gösteren bir test yoktur. Bir toplumda iyot eksikliği görüldüğünde, ortak yenilen gıdaların yetersiz iyot seviyeleri içerdiğinin tespitiyle tanımlanır. Gebelik sürecinde hafif iyot eksikliği dahi doğumu ve bebeğin gelişimini etkileyebildiğinden, tüm gebe ve emziren kadınlar günde bir, en az 150µg iyot içeren bir multivitamin almalıdır.
Önlem
İyot Eksikliği Nasıl Önlenir?
Çoğu hastalıkta olduğu gibi, sorunu önlemek onu tedavi etmekten daha iyidir. Son 80 yılda, iyot eksikliğini ortadan kaldırmak için dünya çapında çaba gösterilmiştir. İyot eksikliğinin ortadan kaldırılması Dünya Sağlık Örgütü’nün büyük bir hedefi olmuştur. İyotlu tuz, dünyada iyot eksikliği tedavisinin dayanak noktasıdır. İyotlu yağ enjeksiyonları, iyotlu tuzun yaygın olarak kullanımının mümkün olmadığı bölgelerde zaman zaman kullanılmaktadır. Su kaynaklarının iyotlanması da bazı yerlerde etkili olmuştur.A.B.D. Önerileri – Tıp Enstitüsü iyot için ‘önerilen diyet miktarı’nı erişkin erkek ve kadınlar için günlük 150µg olarak belirlemiştir. Gıdalarına düzenli olarak tuz ekleyen bireyler iyotlu tuz kullanmalıdır. Bir çay kaşığı iyotlu tuz yaklaşık 400µg iyot içermektedir. Çoğu iyotlu multivitamin en az 150µg iyot içerir, ancak A.B.D.’de multivitamin çeşitlerinin yalnızca yaklaşık yarısında iyot bulunmaktadır.
Gebe kadınlarda ‘önerilen diyet miktarı’ günde 220µg, emziren kadınlarda ‘önerilen diyet miktarı’ günde 290µg’dır. İyot eksikliğinin etkileri gebe kadınlar ve bebeklerinde oldukça ağır olduğundan, Amerikan Tiroid Derneği A.B.D. ve Kanada’daki tüm gebe ve emziren kadınlara doğum öncesi günlük 150µg iyot içeren multivitamin almalarını önermektedir.
Fazla İyor Alımı Sorun Yaratır mı?
Fazla iyot almak da sorunlara yol açabilir. Bu durum özellikle nodül, hipertiroidi ve otoimmun tiroid hastalığı gibi önceden tiroid bozukluğu olan hastalar için geçerlidir. İlaçlarla (örnek; Amiodaron) radyolojik işlemlerle (iyotlu intravenöz boya) veya diyette aşırı alımla yüksek miktarda iyot alınması hipertiroidi veya hipotiroidiye neden olabilir veya varolanı kötüleştirebilir.Ek olarak, iyot eksikliği olan bölgelerden yeterli iyot alımı olan bölgelere göç eden bireylerde de, tiroid bezleri az miktarda iyotu alıp kullanmada çok daha iyi hale geldiğinden tiroid bozuklukları gelişebilir. Bu hastalarda özellikle iyota bağlı hipertiroidi gelişebilmektedir.
Prof. Dr. Serkan Teksöz
Endokrin Cerrahi Uzmanı